افرادی وجود دارند که بارها در زندگی خود اهدافی را برای خود تعیین کرده‌اند؛ ولی از ادامه راه ترسیده و کارهای خود را نیمه‌کاره رها کرده‌اند. اهداف آنها ممکن است بسیار کوچک باشد؛ اما چیزی که آنها را به حرکت وا می‌دارد کمتر و کوچک‌تر از اهداف آنهاست. این انگیزه یا انرژی نیست که باعث ادامه راه آنها در سخت‌کوشی می‌شود؛ بلکه مفهومی است به نام خودکارآمدی که اغلب از زمان کودکی شکل گرفته و تا بزرگسالی با آنها خواهد بود. احتمالا تا اینجا متوجه شده‌اید که به طور کلی خودکارآمدی چیست. اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری درباره تعریف خودکارآمدی و انواع مختلف آن داشته باشید، با ما در فارسی‌رو همراه باشید.
تعریف خودکارآمدی چیست؟
اصطلاح خودکارآمدی به اعتماد فرد به توانایی خود برای تکمیل یک کار یا رسیدن به یک هدف اشاره دارد. این مفهوم در ابتدا توسط آلبرت بندورا (1977) یک روانشناس کانادایی-آمریکایی و استاد دانشگاه استنفورد ابداع شد. این مفهوم در این مورد به کار می‌رود که بخواهیم تصور فرد را نسبت به خودش درباره میزان توانایی فرد در هنگام مقابله با مشکلات احتمالی بسنجیم؛ به بیان ساده‌تر، خودکارآمدی عبارت است از باور فرد به توانایی خود برای موفقیت در یک موقعیت خاص. بندورا مسئول آشکار‌کردن این اصطلاح بود؛ اما روانشناسان خود کارآمدی را از منظرهای مختلفی مورد مطالعه قرار داده‌اند.
به عنوان مثال اعتقاد کتی کولب (مربی و نویسنده پرفروش) بر این است که باور به توانایی‌های خود می‌تواند در اندازه‌گیری قدرت شناختی حیاتی باشد (2009). او معتقد است که خود کارآمدی همچنین مستلزم عزم و پشتکار است؛ به این معنا که به فرد کمک می‌کند تا بر موانعی که توانایی‌های ذاتی برای رسیدن به اهداف اختلال ایجاد می‌کند غلبه کند. امروزه روانشناسان معتقدند که احساس خودکارآمدی ما می‌تواند بر موفقیت ما در یک کار تأثیر بگذارد. به گفته روانشناس آلبرت بندورا خود کارآمدی محصول تجربیات گذشته، مشاهده، متقاعدسازی و احساسات است. خودکارآمدی با پیشرفت تحصیلی و توانایی غلبه بر فوبیا مرتبط است.
همان‌طور که بندورا و سایر محققان نشان داده‌اند، خود کارآمدی می‌تواند بر همه‌چیز تأثیر بگذارد، از حالت‌های روانی گرفته تا رفتار و انگیزه. خودکارآمدی تعیین می‌کند که چه اهدافی را برای دنبال‌کردن انتخاب کنیم؛ چگونه می‌توانیم به دنبال دستیابی به آن اهداف باشیم و چگونه عملکرد خودمان را ارزیابی می‌کنیم. اعتقاد ما به توانایی خود برای موفقیت در نحوه تفکر، نحوه عمل و همچنین احساس ما در مورد جایگاه خود در جهان نقش دارد.
ابعاد و انواع خودکارآمدی
خود کارآمدی مؤلفه‌های گوناگونی دارد که هرکدام از آنها بر جنبه خاصی از زندگی تأثیرگذار است. انواع مختلف خودکارآمدی شامل موارد زیر است:
بیشتر بخوانید: علت و درمان مظلوم نمایی چیست + نحوه برخورد با آدم مظلوم نما
خود کارآمدی هیجانی چیست؟
همان‌طور که جوانان باید بیاموزند که افکار و عقاید خود را از طریق ارتباط نوشتاری و شفاهی بیان کنند، باید این را هم بیاموزند که احساسات خود را به روش‌های سالم شناسایی، درک و ابراز کنند. به این معنی که توانایی درک تأثیر عواطف بر افکار و رفتارشان و همچنین توانایی به تأخیرانداختن یا مهار واکنش‌های تکانشی به احساسات قوی و شدید را داشته باشند. هنگامی که این مهارت‌ها رشد می‌کنند جوانان به خود اعتماد پیدا کرده و می‌فهمند که توانایی کافی برای تسلط بر چالش‌های دشوار را دارند؛ بدون اینکه تحت تأثیر احساسات قرار بگیرند یا اقدامات مخربی انجام دهند.
در مجموع این مهارت‌های عاطفی به عنوان خودکارآمدی هیجانی شناخته می‌شوند. فقدان خودکارآمدی عاطفی در برخی جوانان به دلیل ناتوانی آنها در ایجاد و حفظ روابط بین فردی مثبت است که در توانایی آنها برای دستیابی به اهداف مهم زندگی مانند اتمام مدرسه یا حفظ یک شغل ثابت اختلال ایجاد می‌کند؛ بنابراین شکست در ایجاد خود کارآمدی عاطفی می‌تواند عواقب مادام العمر داشته باشد.
خودکارآمدی عاطفی یا هیجانی با توانایی مدیریت هیجانات درونی مشخص می‌شود. کودکان خردسال معمولاً احساسات خود را با فریاد‌زدن در نگام خشم یا با رقصیدن و پریدن برای ابراز خوشحالی نشان می‌دهند. در مقابل، نوجوانانی که خودکارآمدی عاطفی پیدا کرده‌اند با تسلی‌دادن به خود، تبریک به خود و یا حل مشکل در یک موقعیت دشوار احساسات خود را کنترل کرده و با آنها کنار می‌آیند. علاوه بر این خود کارآمدی عاطفی با ابراز احساسات به شیوه‌ای قابل قبول از نظر اجتماعی و متناسب با شرایط نشان داده می‌شود.
به عنوان مثال اگر کسی ارتقای شغلی دریافت کند، پریدن و رقصیدنش در خانه ایرادی ندارد؛ اما این رفتار مناسب دفتر رئیس نیست. در نهایت خودکارآمدی عاطفی شامل مالکیت بر احساسات و درک این موضوع است که احساسات منعکس‌کننده واقعیات عینی نیستند و هرکس بر اساس برداشت خود از وقایع موجود واکنش احساسی خاصی از خود نشان می‌دهد.
خودکارآمدی اجتماعی چیست؟
یکی از ابعاد خودکارآمدی زمینه اجتماعی است. این نوع از خودکارآمدی به دو صورت زیر می‌تواند اتفاق بیفتد.
مدل سازی اجتماعی
یکی از روش‌های ترغیب افراد به خودکارآمدی مشاهده افراد موفق در کارهای مختلف است. به گفته بندورا “دیدن افراد موفق و مشابه در رابطه با اهدافتان که تلاش مداومی داشته‌اند، باعث می‌شود شما به این باور برسید که توانایی تسلط بر کارهای هم‌سطح با آنان برای موفقیت را دارید.”
اقناع اجتماعی
بندورا ادعا كرد كه می‌توان مردم را ترغیب كرد كه باور كنند مهارت‌ها و توانایی‌های لازم برای موفقیت دارند. دریافت تشویق کلامی از دیگران به افراد کمک می‌کند تا بر شک و تردید خود غلبه کنند و در عوض بر تلاش خود برای انجام وظیفه متمرکز شوند.
خود کارآمدی تحصیلی چیست؟
خود کارآمدی نقش زیادی در کمک به عملکرد دانش آموزان دارد. دانش‌آموزان با خودکارآمدی بالا تمایل به خوش‌بینی بالایی دارند که هر دو این متغیرها منجر به پیامدهای مثبت فراوانی مانند عملکرد تحصیلی بهتر، سازگاری شخصی مؤثرتر، مقابله بهتر با استرس، سلامتی بیشتر، رضایت کلی بالاتر و تعهد به ادامه تحصیل می‌گردند.
این تأثیرات در دانش‌آموزان با معدل بالا افزایش می‌یابد و حتی عملکرد دانش‌آموزان کم‌استعدادتر را نیز بهبود می‌بخشد. در مورد دانش‌آموزانی که با خواندن مشکل دارند خودکارآمدی نتیجه و کلید موفقیت مستمر آنهاست. محققان توصیه می‌کنند که معلمان بر روی تقویت خودکارآمدی دانش‌آموزان از طریق سه تا از عوامل موثر بر خود کارآمدی تحصیلی زیر تمرکز کنند:
- تسلط فعال
- تجربیات جانشین
- اقناع کلامی
معلمان با دادن فرصت به دانش‌آموزان برای تجربه پیروزی‌های کوچک، جشن‌گرفتن موفقیت‌های کوچک، الگوبرداری از انگیزه و کار سخت و ارائه تشویق‌های کلامی می‌توانند به افزایش خودکارآمدی تحصیلی دانش‌آموزان خود کمک کنند که در طول دوران تحصیلی و فراتر از آن به آنها خدمت خواهد کرد.
بیشتر بخوانید: من میخوام شاد باشم چیکار کنم؟ 5 روش برای خوشحالی همیشگی
خودکارآمدی شغلی چیست؟
کارکنان و شاغلان در بسیاری از زمینه‌های مختلف از افزایش خودکارآمدی سود می‌برند. یک متاآنالیز توسط Stajkovic و Luthans (1998) داده‌های بیش از 100 مطالعه جداگانه در مورد رابطه بین خود کارآمدی و عملکرد شغلی را جمع‌آوری کرد و نتایج جدیدی را ارائه داد. آنها در این مطالعه دریافتند که بین خودکارآمدی و عملکرد مرتبط با کار همبستگی 0.38 وجود دارد که زیاد به نظر نمی‌رسد. اما در روانشناسی همبستگی 0.38 به طور کلی ارتباط کامل در نظر گرفته می‌شود. این نشان می‌دهد که ارتباط قوی بین خود کارآمدی و عملکرد شغلی وجود دارد.
مطمئناً بخشی از این رابطه مربوط به تأثیر عملکرد موفقیت‌آمیز بر خودکارآمدی است؛ اما شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد برعکس این رابطه نیز وجود دارد. افزایش خود کارآمدی به طور متوسط منجر به عملکرد شغلی بهتر می‌شود. چند سال بعد متاآنالیز دیگری انجام شد که نتایجی به همان اندازه قابل توجه داشت؛ خود کارآمدی با عملکرد شغلی و همچنین رضایت شغلی مرتبط بود (Judge & Bono, 2001). این نشان می‌دهد که نه تنها افرادی که خودکارآمدی بالایی دارند در شغل خود بهتر عمل می‌کنند، بلکه تمایل دارند شغل خود را بیشتر دوست داشته باشند.
علاوه بر این مطالعه موردنظر شواهدی را نشان داد مبنی بر این که عزت نفس، خودکارآمدی، منبع کنترل و ثبات عاطفی همگی مرتبط هستند و همگی بر عملکرد شغلی و رضایت شغلی تأثیر مثبت دارند. رابطه بین خود کارآمدی و عملکرد در زمینه استارت‌آپ‌ها و کارآفرینی نیز بسیار مهم است.
خودکارآمدی کارآفرینی
خودکارآمدی قبل از اینکه افراد کارآفرین شوند تأثیرگذار است. ژائو سیبرت و هیلز (2005) دریافتند که خودکارآمدی به طور کامل رابطه بین یادگیری در دوره‌های کارآفرینی، تجربه کارآفرینی قبلی و تمایل به پذیرش ریسک کارآفرین‌شدن و نیات کارآفرینی فرد را توضیح می‌دهد؛ به عبارت دیگر خود کارآمدی عنصر مخفی است که از یادگیری در مورد کارآفرینی به جهش واقعی برای تبدیل‌شدن به یک کارآفرین منجر می‌شود. هنگامی که یک کارآفرین در این مسیر قدم می‌گذارد، خود کارآمدی به خدمت او در می‌آید.
نوع خاصی از خود کارآمدی به نام خودکارآمدی کارآفرینی در افرادی ایجاد می‌شود که انگیزه و باور خود را برای ایجاد کسب‌وکار خود دارند و این نوع خود کارآمدی به طور مثبت با اعتقاد به دانش و توانایی فرد در مدیریت امور مالی مرتبط است. علاوه بر این، معمولا خودکارآمدی نیروی مورد نیاز افراد برای شروع ماجراجویی کارآفرینی خود را فراهم می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که خود کارآمدی عاملی حیاتی در تشویق کارآفرینان بالقوه برای ایجاد برنامه‌های تجاری رسمی، انجام تجزیه و تحلیل فرصت‌ها و مشارکت در سایر رفتارهای مولد و هدفمند هستند.
خودکارآمدی عمومی چیست؟
در مورد اینکه آیا خودکارآمدی عمومی یک ویژگی شخصیتی نسبتاً پایدار یا وابسته است اختلاف نظر وجود دارد. خودکارآمدی عمومی اغلب در رابطه با اهداف یا چالش‌های خاص ( به عنوان مثال، خود کارآمدی در ریاضیات ) در نظر گرفته می‌شود. نوع عمومی خود کارآمدی در مورد اعتقاد عمومی به خود برای حل مشکلات و رسیدن به اهداف است. در این نوع از خود کارآمدی زمینه خاصی مدنظر نیست.
نوعی احساس کلی نسبت به خود درباره توانایی انجام کارهای خاص و مقابله با مشکلات در جهت رسیدن به هدف خاص است. اگر در زمینه شغلی خودکارآمدی داشته باشید، ممکن است در زمینه تحصیلی این‌گونه نبوده‌اید؛ برعکس این حالت نیز صادق است. افرادی هستند که خودکارآمدی را در همه زمینه‌ها در وجود خود دارند که به این حالت خود کارآمدی عمومی گفته می‌شود.
اهمیت خودکارآمدی و تاثیرات آن
خودکارآمدی بالا مزایای بی‌شماری برای زندگی روزمره مانند تاب‌آوری در برابر سختی‌ها و استرس، عادات سبک زندگی سالم، بهبود عملکرد کارکنان و پیشرفت تحصیلی مرتبط است.
بیشتر بخوانید: سبک زندگی مینیمالیستی؛ روش، اصول و فواید زندگی مینیمال
عادت های سالم
به گفته بندورا افراد زمانی که نسبت به توانایی‌های خود برای انجام موفقیت‌آمیز آن رفتارها اطمینان داشته باشند، تمایل بیشتری به رفتارهای سالم دارند؛ به عنوان مثال داشتن سطوح بالای خودکارآمدی می‌تواند به فرد کمک کند تا به یک برنامه ورزشی پایبند باشد. خودکارآمدی همچنین عاملی است که به افراد کمک می‌کند تا سایر انتخاب‌های سبک زندگی سالم را اتخاذ کنند؛ مانند تلاش برای حفظ یک رژیم غذایی سالم یا تلاش برای ترک سیگار.
موفقیت تحصیلی
مارت ون دینتر (2011) و تعدادی از همکارانش تحقیقاتی را در مورد ارتباط بین آموزش و خودکارآمدی انجام دادند. نتیجه‌گیری آنها بیان می‌کند که خود کارآمدی با عواملی مانند راهبردهایی که دانش‌آموزان استفاده می‌کنند، اهدافی که دانش‌آموزان برای خود تعیین می‌کنند و دستاوردهای تحصیلی آنها مرتبط است؛ در واقع سطوح بالاتر خود کارآمدی به عادات سالم دوران تحصیلی مرتبط است. آن دسته از افرادی که سطوح بالاتری از خودکارآمدی دارند، می‌توانند در مدرسه بهتر عمل کنند و سازماندهی بیشتری داشته باشند.
درمان فوبیا
بندورا پیشنهاد کرد که خودکارآمدی می‌تواند به شیوه‌ای مؤثر برای درمان فوبیا استفاده شود. او برای آزمایش این موضوع با دو گروه شروع کرد؛ یک گروه مستقیماً با فوبیای خود (در این مورد، مارها) ارتباط برقرار می‌کرد و اعضای گروه دوم به تماشای افراد گروه اول می پرداختند. هدف ارزیابی این بود که کدام گروه پس از روش‌های مختلف برخورد با فوبیا همچنان از مارها می‌ترسند. بر اساس نتایج آزمایش، شرکت کنندگانی که مستقیماً با مار تعامل داشتند، خودکارآمدی بالاتر و اجتناب کمتری از خود نشان دادند. این نشان می‌دهد که تجربه شخصی در ایجاد خود کارآمدی و رویارویی با ترس‌های ما مؤثرتر از مشاهده است.
عوامل شکل گیری و افزایش خودکارآمدی
خودکارآمدی از طریق چند منبع اصلی اطلاعات به دست می‌آید: تجربه شخصی، مشاهده، متقاعدسازی و احساسات.
تجربه شخصی
معمولا افراد در هنگام پیش‌بینی توانایی خود برای موفقیت در یک کار جدید به تجربیات گذشته خود در کارهای مشابه نگاه می‌کنند. این اطلاعات عموماً تأثیر شدیدی بر احساس خودکارآمدی ما دارد و این موضوع کاملا منطقی است. اگر قبلاً کاری را بارها انجام داده‌اید، احتمالاً باور دارید که می‌توانید دوباره آن را انجام دهید. تجربه شخصی توضیح می‌دهد که چرا افزایش خودکارآمدی فرد دشوار است.
هنگامی که فردی سطوح پایینی از خودکارآمدی برای یک کار خاص دارد، معمولاً از انجام این کار اجتناب می‌کند که این موضوع مانع از جمع‌آوری تجربیات مثبتی می‌شود که در نهایت ممکن است اعتماد به نفس او را افزایش دهد. زمانی که فردی کار جدیدی را انجام می‌دهد و موفق می‌شود، این تجربه می‌تواند اعتماد به نفس او را افزایش دهد؛ بنابراین سطوح بالاتری از خود کارآمدی مرتبط با وظایف مشابه را ایجاد می‌کند.
مشاهده
ما گاهی با مشاهده دیگران درباره توانایی‌های خود قضاوت می‌کنیم. تصور کنید دوستی دارید که به مربی‌بودن شهرت دارد و سپس آن دوست یک ماراتن را با موفقیت اجرا می‌کند. این مشاهده ممکن است شما را به این باور برساند که شما هم می‌توانید یک دونده شوید. محققان دریافته‌اند که خود کارآمدی ما برای یک فعالیت خاص زمانی افزایش می‌یابد که می‌بینیم فرد دیگری در آن فعالیت از طریق سخت‌کوشی و نه استعداد ذاتی موفق می‌شود.
به عنوان مثال اگر برای سخنرانی در جمع خودکارآمدی پایینی دارید، مشاهده یک فرد ترسو که این مهارت را در خود توسعه می‌دهد ممکن است به افزایش اعتماد به نفس شما کمک کند. تماشای فردی که به طور طبیعی کاریزماتیک و برونگرا و در حال سخنرانی است احتمالا تأثیر مشابهی نخواهد داشت. هنگامی که احساس می‌کنیم شبیه فردی هستیم که می‌بینیم، به احتمال زیاد بر خود کارآمدی ما تأثیر می‌گذارد. با این حال به طور کلی تماشای افراد دیگر به اندازه تجربه شخصی ما در انجام کار بر خود کارآمدی ما تأثیر نمی‌گذارد.
بیشتر بخوانید: برنامه ریزی به روش بولت ژورنال چیست: آموزش، ایده و نمونه بولت ژورنال
اقناع
گاهی اوقات افراد دیگر ممکن است سعی کنند با حمایت و تشویق، خودکارآمدی ما را افزایش دهند. این نوع متقاعدسازی همیشه تأثیر قوی بر خود کارآمدی ندارد؛ به ویژه در مقایسه با تأثیر تجربه شخصی.
عواطف و هیجانات
بندورا پیشنهاد کرد که احساساتی مانند ترس و اضطراب می‌توانند احساس خود کارآمدی ما را تضعیف کنند. به عنوان مثال شاید شما سطوح بالایی از خودکارآمدی در زمینه معاشرت داشته باشید؛ اما در شرایط خاصی استرس دارید که در این حالت ممکن است احساس خود کارآمدی شما کاهش یابد. از سوی دیگر احساسات مثبت می‌توانند احساس خود کارآمدی بیشتری در شما ایجاد کنند.
جمع‌بندی
خودکارآمدی چیست؟ خود کارآمدی مفهومی است که عقیده افراد را در توانایی حل مسائلی که در مسیر رسیدن به هدف به وجود می‌آیند نسبت به خود نشان می‌دهد. این مفهوم که اغلب در دوران کودکی شکل می‌گیرد بر جنبه‌های مختلف زندگی فرد در آینده تأثیرگذار است و انوع مختلف آن را می‌توان به این صورت نام برد: خود کارآمدی اجتماعی، خودکارآمدی تحصیلی، خود کارآمدی هیجانی (عاطفی)، خودکارآمدی عمومی و خود کارآمدی اجتماعی.
این حالت‌ها مثال‌هایی از تأثیر خود کارآمدی هستند. مثلا در خودکارآمدی تحصیلی گفته می‌شود که ودکارآمدی روی موفقیت‌های تحصیلی تأثیرگذار است؛ یا در خودکارآمدی شغلی هرچه میزان خود کارآمدی بیشتر باشد، موفقیت شغلی نیز بیشتر است.
تأثیرات این مفهوم بر موفقیت تحصیلی، درمان فوبیا و ایجاد عادت‌های سالم اثبات شده است. عوامل موثر بر خود کارآمدی اقناع، مشاهده، تجربه شخصی و عواطف هستند که در بین آنها تجربه شخصی بیشترین تأثیر را دارد. به این امید که مقاله حاضر درباره تعریف خودکارآمدی مورد توجه شما عزیزان قرار گرفته باشد، سخن خود را به آخر می‌رسانیم. لطفا نظرات خود را در قسمت دیدگاه‌ها با ما به اشتراک بگذارید.
سوالات متداول
مولفه های خود کارآمدی چیست؟
انواع خودکارآمدی تحصیلی، شغلی، اجتماعی، هیجانی و عمومی است.
عوامل خودکارآمدی چیست؟
عوامل خودکارآمدی شامل تجربه شخصی، مشاهده، اقناع و عواطف است.
