رازهای یک مصاحبه علمی موفق جلسات مصاحبه دانشگاهی نباید شخصی باشد

*مریم سلیمی: این استاد ارجمند سال هاست که علاوه بر تدریس، در جلسات مصاحبه با دانشجویان دکتری و اساتید دانشگاه در دو حوزه جذب و ارتقاء حضوری موثر و تعیین کننده داشته و در مصاحبه های علمی و پژوهشی نیز تجربه فراوانی دارد. با

با این استاد ارجمند که این روزها مشغول نگارش کتابی با عنوان «نقش و جایگاه گفت وگو در ارتباطات انسانی با تأکید بر مصاحبه علمی» است گفت و گو کرده ایم که تاکنون 217 مورد مصاحبه را به خود اختصاص داده است. ماحصل این گفتگو را در ادامه می خوانید.

حفظ سلامت مصاحبه یکی از مهم ترین الزامات جلسات مصاحبه است.

استاد با توجه به تجربیات ارزنده ای که در زمینه مصاحبه با اساتید دانشگاه یا دانشجویان دکتری و … دارید، به نظر شما الزامات و بایدها و نبایدهای اینگونه جلسات چیست؟

یکی از مهمترین نکات در خصوص جلسات مصاحبه، حفظ سلامت مصاحبه و مدیریت عوامل موثر بر آن است. در جلسه ای که سلامت آن به هر دلیلی حفظ نمی شود، فاقد ارزش علمی بوده و از دستیابی به نتیجه مطلوب از حقوق مصاحبه شوندگان جلوگیری می کند.

همچنین لازم است مصاحبه و فرآیندهای آن به درستی برنامه ریزی شود و افراد معتبر، مرتبط، مناسب و مناسب برای جلسه مصاحبه انتخاب شوند. افراد مناسب را انتخاب کنید این امر باعث ایجاد حس اطمینان، شایستگی، پذیرش و امنیت در مصاحبه شونده می شود. در غیر این صورت تصویر این احساس در مصاحبه شونده شکل می گیرد. سطح و سطح جلسه نباید به گونه ای باشد که مصاحبه شونده نسبت به آن جلسه و سطح آن احساس حقارت کند.

از دیگر الزامات، فراهم آوردن فضای مناسب و آبرومند برای انجام مصاحبه (امکانات و …) است. جلسه باید نظم لازم را داشته باشد و شروع و پایان آن بر اساس برنامه باشد. سایر جنبه های ضروری، هماهنگ سازی دقیق مصاحبه ها و توزیع مناسب زمان بین مصاحبه کنندگان است. اینطور نباشد که یک معلم 10 دقیقه و دیگری مثلا 2 دقیقه وقت داشته باشد تا سؤالاتش را بپرسد.

حرف اول و آخر را باید با معیارهای علمی زد و جلسات مصاحبه علمی شخصی سازی نشود.

شما باید اولویت دادن به شایستگی ها و مهارت های مصاحبه شوندگان را بر هر چیز دیگری ترجیح دهید. جلسات علمی هرگز نباید سفارشی باشد و علم و معیارهای علمی حرف اول و آخر را بزنند.

قطعاً باید قبل از شروع مصاحبه فرم ها، چارچوب ها، معیارها و شاخص هایی برای ارزیابی مصاحبه شوندگان تهیه شود و جلسه بر همین اساس پیش برود تا ارزیابی ها به درستی انجام شود.

ارزیابی ها باید در حین و در پایان هر مصاحبه انجام شود و باید مراقب بود که به حافظه فردی تکیه نشود زیرا برای هر مصاحبه شونده نیاز به ارزیابی مرتبط است.

تا جایی که ممکن است مصاحبه شونده نباید هزینه اضطراب را بپردازد تا محیطی پر از آرامش برای او فراهم شود و این احساس با لبخند، سلام و … منتقل شود. به یاد داشته باشیم که برای هر فردی که روی صندلی مصاحبه می نشیند، آن روز یک روز سرنوشت ساز است. درک شرایط مصاحبه شونده مستلزم آن است که برخورد با لبخند آغاز شود و با امید به پایان برسد. در طول مصاحبه نیز لازم است احساس ارزشمندی در مصاحبه شونده ایجاد و تقویت شود.

سوالات باید به طور مناسب، کافی و قاطع طراحی و فرموله شوند.

در مورد سوال، نوع و روش آن چه پیشنهادی دارید؟

به نظر من باید سوالات مناسب و متناسب با هدف مصاحبه و سطح و فضای جلسه مطرح شود. از پرسیدن سوالات کلی، کلیشه ای و عجیب خودداری کنید. مصاحبه‌کنندگانی که در زمینه‌های تخصصی مطالعات خاص و عمیقی دارند، نباید انتظار داشته باشند که یک دانشجو یا یک استاد دانشگاه در آن زمینه دانش یکسانی داشته باشد. به عنوان مثال، کسی در حوزه ادبی که زندگی یک شاعر یا نویسنده را به طور عمیق مطالعه کرده است، نباید از دریچه مثلاً ارتباط، انتظاری بیش از یک دانشجو داشته باشد.، می توانید زندگی آن شاعر را تحلیل کنید یا به کوچکترین سوالات مربوط به او پاسخ دهید.

من معمولا روی خود مصاحبه شونده و فعالیت های علمی و پژوهشی او تمرکز می کنم. مثلا می پرسم چرا پایان نامه ات را با این روش انجام دادی نه با روش دیگری و…

این سوال یک سوال مرتبط است، اما سوال قبلی عجیب است و ممکن است خارج از صلاحیت مصاحبه شونده باشد.

نحوه تدوين سؤالات نيز حائز اهميت است، لذا لازم است با لحني كه ادبيات محترمانه و در چارچوب و وزن محيط علمي باشد، طرح شود.

سوالات دیگری که می توانم در جلسه ای برای جذب یا ارتقای یک استاد کالج یا استاد دانشگاه بپرسم، وضعیت نحوه قرار دادن یک فرد در محیط های آموزشی و نحوه برخورد آنها با آن است. از او می پرسم: چگونه انگیزه دهیم، با دانش آموزی که عقاید مخالف دارد چگونه رفتار کنیم، چگونه جلب توجه کنیم و انگیزه و تفکر را در دانش آموز تحریک کنیم، علاوه بر تشویق به مشارکت، برخورد با دانش آموزان منفعل، خواب آلود و… در همان کلاس بدون تخریب شخصیت آنها و حفظ کرامت دانش آموز، نوع دانش ارائه شده در کلاس: عادی و در دسترس، نظریه و ایده، دانش و منش و …، نحوه ایجاد و تقویت تفکر انتقادی، نحوه ایجاد ارزشیابی دانش آموزان (حضور و غیبت، مشارکت و…)، توجه به روش ها و ابزار و فنون تدریس، توجه به روش های تولیدات علمی، توجه به کار و برنامه های درسی علمی و ایجاد مبانی تولیدات علمی از قبیل. به عنوان کتاب، مقاله و …، معلم بودن و میزان عشق و علاقه به این کار، میزان تسلط و اشراف در زمینه و میزان عمل معطوف به حوزه تدریس، توجه به پویایی و همگامی. . با اخبار و منابع به روز استفاده شده و…

در کنار این موارد سعی می کنم در طول مصاحبه به نکات زیر نیز توجه کنم: زبان بدن مصاحبه شونده، طرز لباس پوشیدن و ظاهر، لحن، شفافیت، شیوایی و …..

کتاب «بیماری های گفتگو» در راه است

چه منبعی را برای کسانی که می خواهند نکات بیشتری در مورد جلسات مصاحبه از سطح شخصی گرفته تا دانشگاهی و علمی بیاموزند توصیه می کنید؟

من با همکاری شما کتابی با عنوان می نویسم نقش و جایگاه گفت و گو در ارتباطات انسانی با تاکید بر مصاحبه های علمی، تاکنون 217 بیماری در این رابطه شمارش شده است و این تحقیقات همچنان ادامه دارد. در این کتاب نکات زیادی از زوایای مختلف بررسی شده است، از بحث زمان و موقعیت و شرایط در مصاحبه یا عوامل مزاحم و… مطمئنم این کتاب می تواند برای هر کسی در هر موقعیت و فعالیتی مفید باشد. این کتاب قرار است به زودی تکمیل و منتشر شود.

استاد لطفا شرایط مصاحبه علمی و پژوهشی را به من بگویید.

یکی از ملزومات مصاحبه علمی این است که مصاحبه باید هدف داشته باشد و تمام مراحل و فرآیندها با هدف و ملاحظات آن مطابقت داشته باشد. به طوری که کل فرآیند مصاحبه با روحیه علمی اداره می شود. در این راه، برنامه ریزی و زمان بندی کافی در مصاحبه، ایجاد اعتماد، انگیزه (اعم از مادی و معنوی)، تلاش برای ایجاد فضای مناسب برای مصاحبه (وضعیت و شرایط) و ایجاد محیطی راحت و دوستانه برای مصاحبه مصاحبه لازم است

به نظر من در زمان مصاحبه فرد نباید در موقعیت عاریتی باشد بلکه باید در موقعیت ساختاری/هویت خود باشد.

از دیگر الزامات مصاحبه علمی می توان به بهینه سازی اجتماعی، توجه به ملاحظات فرهنگی، قومیتی، نژادی، جنسیتی و … اشاره کرد. که بر مصاحبه تأثیر می گذارد، توجه به نوع پوشش مصاحبه کننده و مصاحبه شونده (در نتیجه مؤثر است)، نیاز به روان، سازگار و بومی بودن، سؤالات مصاحبه ایجاد کنید، سعی کنید از قضاوت افراد از روی ظاهر خودداری کنید و اغراق نکنید. ، مشکوک و غیره در مصاحبه

یک توصیه جدی به محققین و محققین عزیز دارم که حتی الامکان مصاحبه را خودشان انجام دهند یا از نزدیک پیگیری کنند، زیرا عدم دقت در این قسمت می تواند در نتیجه تاثیر منفی بگذارد.

لازم به یادآوری است که مصاحبه، علیرغم ظاهر ساده، کار بسیار دشواری است و توصیه می شود برای آن آمادگی کافی داشته باشید. ما باید مراقب باشیم که از تعصبات، حب و بغض ها، ذهنیت و غیره دوری کنیم. در مصاحبه

لازمه دیگر داشتن تحلیل مجموعه رفتارها، زبان بدن، کلمات و … است. برای هر ارزیابی توصیه جدی برای ایجاد اضطراب و ترس در مصاحبه شونده نیست، او را آرام کنید تا فضای جلسه با دروغ و اضطراب آمیخته نشود، زیرا در چنین فضایی هرگز نتیجه مطلوب حاصل نمی شود.

نتایج مصاحبه باید استراتژی درست و سازنده داشته باشد و نتایج یک تحقیق هرگز ترسناک نباشد و در مسیری مغایر با انسانیت و اخلاق قرار گیرد.

اگر بین زبان بدن و زبان کلامی تضادی وجود دارد، به مصاحبه ادامه دهید.

استاد در بحث زبان بدن، اگر مصاحبه کننده با تضاد زبان بدن و زبان کلامی مصاحبه شونده مواجه شد، چه پیشنهادی دارید؟

توجه به زبان بدن مصاحبه شونده (که روایت روان و واضح است) در مصاحبه بسیار مهم است. در صورت وجود تعارض بین زبان بدن و زبان کلامی، محقق باید مصاحبه را ادامه دهد تا به تدریج حقیقت آشکار شود.

باید سعی کرد زبان بدن، نمادها و … را تحلیل کرد. در ارتباط با مصاحبه شونده و کمک به برداشتن نقاب و ایجاد روزنه ای در این مسیر که راه حلی برای همدلی با مصاحبه شونده است. در طول مصاحبه

***

استاد عزیز از اینکه برای این مصاحبه وقت گذاشتید تشکر می کنم. کتاب جدید او مطمئناً می تواند راهنمای نحوه انجام مصاحبه در سطوح و زمینه های مختلف به ویژه علمی باشد.

*دکتر مریم سلیمی، دکترای علوم ارتباطات اجتماعی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر

5757