ماهرخ ابراهیم پور: 21 آذرماه سالروز تولد مرتضی سرهنگی از بنیانگذاران دفتر ادبیات و هنر مقاومت در عرصه هنر است. او از ابتدای جنگ درگیر این پدیده بود و با قلم، چشم و گفتگو با سربازان، فرماندهان، اسرا، جانبازان و زنان سعی در خلق آثاری در این باره داشت.
سطرهای زیر بخشی از میزگرد «نگاهی به کتاب تابستان 1369» است که نصرت الله صمدزاده، پژوهشگر جنگ، درباره نوع نگاه سرهنگ به جنگ از منظر اسرا برگزار کرده است. ما بخشی از
اولین ویژگی خالق کتاب مرتضی سرهنگی است و تصور می کنم حتی قبل از تشکیل دفتر ادبیات و هنر مقاومت، کار روزنامه نگاری برجسته خود را با موضوع اسارت به ویژه اسرای عراقی آغاز کرده است. در اوایل دهه 60 در روزنامه جمهوری اسلامی ستونی به نام «اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی» وجود داشت که محصول سرهنگی بود که وارد جنگ شد و با اسرای عراقی مصاحبه کرد. همچنین هدف این ستون، یعنی جنگ از دیدگاه دشمن، جالب بود. از این رو، خود نویسنده که مرتضی سرهنگی است و تجربه زیسته او که مدام در فضای اسارت می چرخد، حائز اهمیت است و در فضای این کتاب منعکس شده است و جای بحث درباره زمان شروع آن وجود دارد. پیشرفت آن تا رسیدن به این کتاب چگونه بود. می دانیم که روایات آن ستون ها بعداً با همین نام، «اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسیران عراقی» در انتشارات سروش در سال 63 منتشر شد.
پس از آن سال 67 که در روزنامه جمهوری اسلامی چاپ شد و در حوزه هنری دفتر ادبیات و هنر مقاومت راه اندازی شد، از جمله اولین کتاب ها کتاب خاطرات اسرا بود و در همان سال در در سال 1969، زمانی که زندانیان به کشور بازگشتند، همت چهار یا پنج کتاب منتشر کرد. دفتر ادبیات و هنر حوزه منتشر می شود و تا امروز که دفتر مجزایی برای هنر و ادبیات اسارت طراحی و تأسیس شد. در عرصه هنر نیز این دغدغه زنده و پویا باقی می ماند.
نکته دوم؛ ویژگی اسارت این است که در مسائل مختلف جنگ از جایگاه ویژه ای برخوردار است. به نظر من اسارت اتفاق عجیبی است که لایه های پنهان فرهنگ ها را به ما نشان می دهد. وقتی روایت ایرانی‌ها و عراقی‌ها را از اسارت می‌گوییم، در واقع عراقی‌ها با فرهنگ خودشان و ایرانی‌ها با فرهنگشان در مقابل هم قرار می‌گیرند. اسارت مانند جنگ تن به تن است، رویارویی دو نفر با دو هویت متفاوت. منظورم این است که در واقع برخورد فرهنگ ها را نشان می دهد که چگونه عراق را تصرف کردیم و چگونه عراق را تسخیر کرد. همانطور که آمار می گوید ما در عراق نزدیک به 40 هزار اسیر داشتیم و عراقی ها تقریباً 65 هزار اسیر در ایران داشتند. چگونه این اتفاق افتاد؟ بنابراین اسارت خود یک موضوع خاص است که در میان دیگر ابعاد جنگ، موضوع خاصی است. همانطور که مرتضی سرهنگی در مقدمه کتاب می گوید: «اسرا وقتی پا به دیار میهن گذاشتند سه چیز را با خود حمل می کردند: کیف دستی کوچک، بدنی لاغر و روحی آزرده. در واقع می گوید اساس اسارت همین سه چیز است و در این کتاب و سایر کتاب های اسارت از این روح آزرده می خوانیم. اما لحظه ورود به این رویداد چگونه است؟
البته فرزانه قالقوند در رابطه با دوران اسارت، سه سال قبل از کتاب تابستان 1369، کتاب دیگری با عنوان «زمان تدنی بود» را در سال 1397 با ساختاری متفاوت منتشر کرد. من هر دو را مقایسه کرده ام. هر دو سخت کار کردند. هر کدام از آنها تجربه زندگی خود را ثبت کردند. قالقند در سال 1392 وارد مؤسسه پیام آزادگان شد و به قول خودش خواهر آزادگان بوده است اما در حضور مردم کتاب هایی درباره زندانیان منتشر شد تا به ما بگوید در آن زمان چه گذشت؟ قالقوند و سرهنگی به ما نشان می دهند که لحظه اسارت سخت ترین لحظه برای یک سرباز است. در کتاب «زمان ایستاد» روایت خاطرات در لحظه اسارت به پایان می رسد. زیرا سؤال کتاب این است که آیا اسارت تسلیم است یا خیر؟ اما روایت های «تابستان 1369» به پیش از اسارت، دوران اسارت و پس از آن می پردازد. سرهنگی در اینجا خواست تا تقاطع چند لحظه مهم را توصیف کند و رنج زندانی را نشان دهد و بگوید این لحظات چگونه می تواند افتخار مقاومت را به ارمغان بیاورد.
۲۵۹
